Dirk van Miert

Was er in de 17^e eeuw al een kloof tussen ‘alfa’ en ‘bèta’? Een kleine case study

 

1) Sinds de baanbrekende lezing van C.P. Snow over de kloof tussen ‘de twee culturen’ (1959) is de geschiedenis van de relatie tussen natuurwetenschappen en humaniora onderdeel geworden van de brede wetenschapsgeschiedenis. Er zijn intensieve debatten gaande of er in de 17^e eeuw daadwerkelijk een ‘wetenschappelijke revolutie’ heeft plaatsgevonden waarin de natuurwetenschappen zich hebben geëmancipeerd uit de filosofie, en dus uit het domein van de humaniora. Toch is er consensus over een these:

2) Tegen het einde van de 17^e eeuw is er sprake van twee domeinen, die ook in sociaal opzicht van elkaar te scheiden zijn: de natuurwetenschappers en de historico-filologen. Is het mogelijk om voor deze these een kwantitatief bewijs te leveren?

3) Deze these zal getest worden door het in kaart brengen van een term die over het algemeen geassocieerd wordt met de natuurwetenschappen: observatie, en van een term die over het algemeen gerelateerd wordt met de humaniora: ‘geschiedenis’. Het ePistolarium stelt ons in staat om (1) de connotaties van de term, (2) de chronologische frequentie, (3) de netwerken van de gebruikers en (4) de co-citatienetwerken van de term in kaart te brengen.

4) Uitvoering:

Zoektermen: observat* obseruat*

 

A. connotaties van deze term: dant dantur dari datis datur obseruation observation observatione observationem posita positam positi posito prae prius saltem semper.

vrij vertaald: à ‘gegeven(s)’, ‘data’, ‘stelling’, ‘poneren’

 

B. aantal hits: 1010

Chronologische spreiding:

De term ‘observatie’ valt vooral in de periode 1660-1675, maar is ook in andere tijden altijd in gebruik.

 

C. Netwerkanalyse: er zijn twee, geheel los van elkaar staande netwerken te onderscheiden: een groot netwerk waarvan Christiaan Huygens het centrum vormt, en een veel kleiner netwerk rond Hugo de Groot:

Netwerk 1:

 

 

Netwerk 2:

 

 

D. Co-citatie analyse:

 

 

Nogmaals, maar dit maat met een drempel: de 21 meest genoemde namen:

 

 

5) Resultaten
Het woord ‘observatie’ wordt door het ePistolarium geassocieerd met termen als ‘gegeven(s)’, ‘data’, ‘stelling’, ‘poneren’. Het woord komt vooral voor in de periode 1660-1675. Het woord komt het meeste voor in de correspondenties van Christiaan Huygens en, in mindere mate, bij Hugo de Groot. De namen die in deze correspondenties het meest frequent genoemd worden in verband met de term ‘observatie’ zijn Descartes en Johnanes Hevelius, vervolgens Robert Hooke, Robert Boyle en Christiaan Huygens, en verder mensen als Gassendi, Galileo, Cassini, Wren, Roberval en Riccioli.
Er is één uitligger, en dat is de Bernard, hertog van Sachsen-Weimar. Nadere bestudering wijst uit dat dit te maken heeft met het feit dat deze adellijke mecenas vaak ‘achtenswaardig’ wordt genoemd.

 

6) Conclusies en aanbeveling: Het ePistolarium bevestigt in grote lijnen de consensus in de traditionele historiografie: in semantisch en sociaal opzicht is de term ‘observatie’ veel meer te associëren met de natuurwetenschappen dan met historico-filologie.
Dit gaat in tegen de opvattingen van Van Miert 2013,[1] waarin juist betoogd wordt dat de term ‘observatie’ in vroegmoderne correspondenties evenzeer te vinden is antropologische, historische, filologische en epigrafische brieven als in medische, botanische, astronomische en geografische correspondenties. Het probleem met Van Mierts selectie is dat die niet kwantitatieve representatief is, maar op basis van kwalitatieve criteria tot stand is gekomen.